'Er is ondertussen een heel spectrum aan onderling tegenstrijdige complotversies rond corona voorhanden'

Oorspronkelijk verschenen op Knack.be op 10 september 2020.

'Een zekere mate van onzekerheid is juist eigen aan wetenschap. Dit impliceert nog geen volstrekte onwetendheid', schrijft Brecht Decoene in aanloop naar de Nacht van de Vrijdenker. Hij wijst op de tegenstellingen in de vele complottheorieën rond corona.

Gebeurtenissen met een grote maatschappelijke, emotionele of politieke impact geven altijd aanleiding tot complotdenken. De moord op JFK, de dood van Diana en de aanslagen op 11 september 2001 zijn daar perfecte voorbeelden van. De coronapandemie, met de daarmee gepaard gaande lockdown, beantwoordt daar eveneens aan. Ieders leven werd grondig hertekend sinds maart 2020. Zelfs bij de meest standvastige en ongedwongen medemens werkte deze schok wellicht ontregelend.

Het dagdagelijkse leven met zijn voorspelbaarheden werd dooreengeschud - van thuiswerken met de kinderen tot zelfs ontslagen worden. We werden geteisterd door allerlei kopzorgen. Opgesloten zitten in je appartement bracht onrust. Geplaagd door eenzaamheid kwam de drang om terug naar buiten te komen. Er was de bezorgdheid om grootmoeder. Nog anderen voelden de dreiging van partnergeweld of werden afgesneden van een prille liefde.

Verwarring als meststof

En zo ontstond de ideale voedingsbodem voor complottheorieën, die net als paddenstoelen in stilte kiemen in het duister. En plots, in tijden van crisis, schieten ze uit de grond.

Onderzoek leert ons dat onzekerheid in combinatie met weinig grip op je leven, mensen makkelijker richting complotdenken stuwt. Verwarring is een goede meststof. De onzekerheid bij COVID-19 was en blijft gigantisch groot. Vooreerst betrof het een nieuw virus, waarover we bij aanvang logischerwijs weinig wisten: hoe besmettelijk is het? Hoe dodelijk? Hoe makkelijk muteert het? Welke geneesmiddelen kunnen de symptomen afremmen? We moesten het nog allemaal uitvissen. 'We learn as we go', hoor ik een arts op Radio 1 nog zeggen ergens midden maart.

De onzichtbaarheid van het virus maakte het daarenboven nóg minder tastbaar. Het asymptomatische karakter, het feit dat je vooral mensen kan besmetten nog voordat je zélf ziek wordt en de onmogelijkheid om iedereen te testen voedden de onzekerheid. Is onze reactie te voorzichtig of net overdreven? Is de opgebouwde immuniteit blijvend? Is het einde van de pandemie in zicht? Wanneer zal er een vaccin beschikbaar zijn? Zal het voldoende veilig zijn? Allemaal vragen waar nog geen sluitende antwoorden op bestaan.

Later kwam de kwestie over de zin en onzin van de mondmaskers centraal te staan: heeft die maatregel nut of is ze louter symbolisch? En werken die stoffen maskers geen broeihaarden van bacteriën in de hand waardoor je jezelf weer ziek maakt?

Vandaag staat dan weer de heropening van de scholen centraal: kinderen blijken niet zulke grote verspreiders te zijn! Of toonden die paar studies toch aan dat ze in dezelfde mate besmettelijk zijn als volwassenen? In Berlijn zijn immers al op 41 van de 825 scholen besmette scholieren gedetecteerd sinds de opening van het nieuwe schooljaar. Wat moeten we daaruit opmaken?

Begrijpelijkerwijze is het bij velen zwaar aan het duizelen. De behoefte aan duidelijkheid is groot. Dé wetenschappers kunnen daar niet onmiddellijk aan tegemoetkomen. Sommigen gebruiken dat vreemd genoeg als verwijt om de wetenschap in diskrediet te brengen. Een zekere mate van onzekerheid is juist eigen aan wetenschap. Dit impliceert nog geen volstrekte onwetendheid.

Complotgoeroes en complotcocktails

Daartegenover staan de complotgoeroes. Hun zelfzekerheid is aanlokkelijk. Zij weten wél hoe het in elkaar zit en brengen een simplistisch maar bevattelijk narratief. 'De maatregelen zijn erger dan de ziekte', 'men wil ons muilkorven', of straffer: 'het virus bestaat niet eens'. Zij doorzien blijkbaar beter dan wie ook waar het momenteel grondig mis gaat qua aanpak en wat daar precies achter steekt. Of dat zou je althans denken. Want er is een heel spectrum aan verschillende, vaak ook nog eens onderling tegenstrijdige, complotversies rond corona voorhanden. Dat is typisch aan Complotland. Er is voor elk wat wils: van 'als kritisch denken vermomde geniepige twijfelzaaierij' over 'enigszins aannemelijke complotvermoedens' tot zelfs 'uitzinnige samenzweringsfantasieën'. Er zijn dus gradaties. Dé typische of ideale complottheorie bestaat namelijk niet. Voor verschillende mensen ligt de grens van (on)geloofwaardigheid elders. Het Complotlandschap voorziet daar ongebreideld in.

Het kan gaan van 'het coronavirus is niet erger dan een griepje' (waarbij nog niet echt sprake is van een eigenlijk complotverzinsel, maar gewoon de verdachtmaking van de officiële versie), naar 'het virus is gemaakt in een lab' (waarom? 'omdat Bill Gates eigenlijk al een vaccin klaar heeft en daar gruwelijk veel geld mee wil verdienen' of 'als bedoeling de bevolking uit te dunnen'), tot 'eigenlijk bestaat het virus niet maar proberen ze ons dat wijs te maken om onze fundamentele mensenrechten te ontnemen'.

Zo nu en dan raken complottheorieën met mekaar vermengd tot een complotcocktail. Ontwaar met andere woorden enkele onbestaande patronen, verbind enkele punten die eigenlijk niets met elkaar te maken hebben, blaas er een bedoeld plan in, et voilà! Een half jaar geleden belandde ook corona met 5G in de blender. Dat leverde enkele hilarische, maar verontrustende contradicties op.

'5G veroorzaakt of activeert het coronavirus' versus '5G veroorzaakt schade aan ons genetisch materiaal.' Merk op: als 5G het DNA en RNA beschadigt, hoe kan het dan een virus veroorzaken dat gemaakt is van RNA? Ofwel mis ik een stukje essentiële informatie, ofwel belichaamt dit een pure tegenspraak. Of wat dacht je van de volgende? '5G veroorzaakt of activeert het coronavirus' versus 'Het coronavirus is een list om ons allen op te sluiten zodat men 5G in het geheim kan uitrollen zonder dat we kunnen protesteren'. Ik weet niet hoe dat bij u werkt, maar mijn hoofd redeneert dan als volgt: ofwel activeert 5G het virus (en dan bestaat het virus wel degelijk), ofwel is het een leugenachtig voorwendsel om ons iets op te dringen. Deze uitspraken sluiten elkaar compleet uit.

Ik trakteer u op nog enkele mooie contradicties rond de mondmaskerplicht. De één beweert dat zo'n mondmasker onze vrijheid afneemt, zelfs onze vrijheid van meningsuiting. Ik verzin het niet. Zo'n muilkorf snoert ons volgens hen letterlijk de mond. Kan de naar dictatuur neigende censuur nog duidelijker? Hoe dat dan precies werkt, is mij een raadsel. Alsof je door een mondmasker plotsklaps niet meer zou kunnen praten of schrijven. Jezelf iets te stevig ingesnoerd misschien?

Maar sommigen ontwaren daarin helemaal het omgekeerde. Mondmaskers zijn nu net een daad van verzet. Want door die 5G zal men overal camera's plaatsen met gezichtsherkenning, zoals in China. Door zo'n mondmasker te dragen onttrekt men zich aan de controle en behouden we onze vrijheid. U merkt het: het gaat werkelijk alle kanten op.

Dat alles lijkt voor onze complotgevoelige medemens geen wezenlijk probleem. Dat is één van de typische kenmerken van de bewoners van Complotland. Er is geen enkele neiging of ambitie om op basis van alle beschikbare informatie de gedachten te laten convergeren, en dus om toe te werken naar één consistente theorie. Integendeel, op basis van een voorval of situatie, hier het coronavirus, reageert complotdenken op een volstrekt onoverzichtelijke manier, net als een splinterbom. Er zit geen enkele systematiek in. Elke complotgoeroe wil zijn eigen populariteit en succes verzekerd zien door een eigenzinnig complotverzinsel te formuleren. Elke complotgoeroe ijvert voor zijn eigen plek onder de zon. De onderlinge competitie is namelijk ook daar niet gering.

Verdeeld tot in de oneindigheid

Uit de aard der logica kunnen echter niet àlle hypothesen tegelijkertijd waar zijn. Dat zorgt ervoor dat er in complotkringen over bijvoorbeeld de aanslagen van 9/11 of de moord op JFK nog steeds geen enkele eensgezindheid is - zelfs na respectievelijk bijna 20 en 60 jaar! Wetenschap mag niet voorbarig of overhaast te werk gaan, maar 'Alu-lalaland' is zowel roekeloos rap in haar stelligheid als gedoemd om hopeloos verdeeld te blijven tot in de oneindigheid.

In de wetenschappen werkt dat op een andere manier. Data, inzichten, studies en informatie kunnen in het begin zeer chaotisch, tegensprekelijk en weinig coherent binnenkomen. Dat is heel begrijpelijk en evident. De realiteit is soms complex en doet zich niet altijd onmiddellijk ondubbelzinnig aan ons voor. Net daarom mag wetenschap aanvankelijk niet voorbarig zijn. Ze kan eenvoudigweg nog geen duidelijkheid bieden, aangezien de wetenschappelijke voorhoede nog onontgonnen terrein moet verkennen. Het is onkies dat op hetzelfde plan te stellen als de gevestigde wetenschap. Maar na verloop van tijd werkt men wel naar een consensus. Niet omdat men daar op een gezellige avond met wat lekkere wijn zin in heeft. Evenmin omdat ergens een goddelijke kracht een opgelegde orthodoxie installeert. Maar omdat de gestage opeenstapeling van data, die rigoureus door experten wordt geëvalueerd en bijgesteld, hen daartoe noopt. Dat heeft vanzelfsprekend tijd nodig.

Met die tijdelijke onzekerheid moeten we af en toe leren omgaan. Onzekerheid houdt bovendien nog geen complete onwetendheid in en het verlamt evenmin het wetenschappelijk denken. We gaan er wel degelijk op vooruit. In Complotland ziet dat er enigszins anders uit en het is makkelijk te begrijpen waarom. Sommigen beschouwen voortschrijdend inzicht als een bewijs dat de wetenschap onbetrouwbaar is. Ze zat er namelijk naast. Vooruitgang van kennis wordt ervaren als een teken van zwakte omdat men zich enkel fixeert op wat fout was en niet ziet welke winst er geboekt wordt via trial and error.

'In tijden van oorlog lopen de kerken vol', zei een leraar mij ooit. Deze pandemie en de daaruit voortkomende lockdown is op sommige vlakken zelfs veel ingrijpender dan een oorlog. Tijdens de oorlog kwamen mensen nog bijeen, gingen ze op café, bezocht men de cinema, kwam men samen met vrienden en vonden zo steun bij elkaar. Steun zoeken en vinden veronderstelt vertrouwen, in elkaar, in experts, en daaraan ontbreekt het bij mensen die verleid worden tot complotdenken. Het is handig om je daar bewust van te zijn.

Brecht Decoene is een moraalfilosoof uit Gent. Hij schreef 'Achterdocht tussen feit en fictie. Kritisch omgaan met complottheorieën' (ASP, 2016), en brengt filosofie en kritisch denken naar een breed publiek.

Brecht Decoene spreekt op zaterdag 14 november over coronacomplottheorieën op het filosofiefestival Nacht van de Vrijdenker in Kunstencentrum Vooruit. Het festival kent een online opening op vrijdag 13 november met Kate Kirkpatrick, Hugo Mercier en John Sellars. Op zaterdag kunt u live op de podia van Vooruit kijken en luisteren naar onder meer Bas Heijne, Ignaas Devisch, Katleen Gabriels en Ann Dooms, Joke Hermsen, Mathieu Zana Etambala en Bence Nanay. Alle info en tickets op www.nachtvandevrijdenker.be.

Het is een mythe dat het leven zijn normale gang gaat in Zweden.

Het valt me op hoe weinig we eigenlijk van de Zweedse coronastrategie begrijpen.  De perceptie dat de situatie in Zweden in de praktijk fundamenteel van de onze verschilt, ze op alle vlakken duidelijk beter af zijn dan landen zonder lockdown en dat er geen culturele factoren zijn waarmee rekening moet worden gehouden, is verkeerd. De relaxte aanpak is een mythe. Eens men zich verdiept in de kwestie, merkt men dat het begrijpelijk is, waarom we er moeilijker vat op krijgen. De nuances zijn essentieel.

De Zweedse overheid bouwde in de jaren zestig en zeventig terecht een integere reputatie op. Overheidsbeslissingen werden transparant genomen en de gevolgen leverden opmerkelijke voordelen op voor de Zweedse bevolking. De Zweden kregen bijgevolg een groot vertrouwen in de overheid én elkaar.

Het klopt inderdaad dat er geen sprake is van een officieel afgedwongen lockdown. De meeste Zweden hebben echter op zichzelf een bijzonder strenge lockdown toegepast. Weliswaar op sterk aanraden van de overheid. De straten en pleinen in Stockholm zijn leeg. Op café of restaurant is bijna niemand te zien. Mensen staan in Stockholm op voldoende afstand van elkaar aan te schuiven. Als ze plaats nemen in een koffiebar, houden ze twee tot drie lege tafels afstand. Circulerende beelden van zatte, feestende jongeren vormen de uitzondering. En de overheid beval zelfs vijf cafébazen hun deuren te sluiten na de vaststelling dat sociale-afstandsregels niet werden gerespecteerd en gegarandeerd. De Zweedse overheid hanteert dus een advies dat bij niet naleving zelfs wordt afgedwongen. Contact met zeventigjarigen en bezoeken aan het bejaardentehuis zijn verboden. De meeste mensen blijven thuis, doen aan telewerk – meer dan in andere Europese landen– en vermijden fysiek contact. Kleuter- en lagere scholen zijn open, maar in middelbare scholen (vanaf 16 jaar) en universiteiten is men overgeschakeld op afstandsleren. Alle grote skigebieden sloten vrijwillig. Een groot deel van de mensen annuleerden hun binnenlandse trips voor Pasen. Onnodige verplaatsingen worden afgeraden. Het is er evenmin sociaal aanvaard om na het werk iets te drinken op café. Kennissen uit Zweden vertellen me grappend dat de mensen zich evenveel vervelen als in de rest van de wereld.

De Zweden gingen vrijwillig in lockdown. Op basis van hun persoonlijke verantwoordelijkheid nemen ze de maatregelen doorgaans zeer ernstig en gaan ze zorgzaam om met elkaar. Het is dan ook volstrekt misplaatst om een land als Zweden, met deze andere ingesteldheid als de onze, als argument te gebruiken om het bij ons op een gelijkaardige manier aan te pakken. Wij hebben niet hetzelfde vertrouwen in onze overheid, dezelfde mate van zelfbeheersing en al helemaal niet hetzelfde pragmatisme.

We houden best ook rekening met het feit dat meer dan de helft van de Zweedse huishoudens bestaan uit één persoon, wat de social distancing een stuk gemakkelijker maakt en de verspreiding van het virus afremt. Ook dat verschilt met ons, net zoals de bevolkingsdichtheid hier het hoogste van Europa is, op Nederland na.

Inderdaad, Zwedens aanpak werkt. Dat klopt zeker! Maar dan is het wel belangrijk om er ‘in Zweden’ aan toe te voegen. Het Zweeds model zomaar achteloos toepassen in landen met een andere mentaliteit, zoals België, Frankrijk of Italië zou desastreus uitdraaien. Qua mentaliteit leunen wij niet zozeer aan bij “Zweden van het Zuiden”. “Italië van het Noorden” is een stuk accurater. Dat is onder andere één van de vele aspecten waarom migranten ginds harder getroffen zijn. Er zijn dus culturele argumenten voor een andere aanpak in diverse landen. Daar zijn bijvoorbeeld ook professor geschiedenis Lars Trägårdh en professor Umut Özkirimli van overtuigd.

Dat verduidelijken epidemiologen al even: als je Zweden wil vergelijken, leg Zweden dan naast andere Scandinavische landen met een gelijkaardige pragmatische cultuur. Noorwegen en Denemarken riepen bijvoorbeeld snel een lockdown uit waardoor je de kans op besmettingen nóg meer reduceert. Dan stel je vast dat het Zweedse beleid inderdaad minder verstandig is dan het lijkt. Zweden houden wel afstand, maar omdat er meer mensen bewegen, geef je het virus meer de kans om over te springen.

Ook de cijfers geven geen overdonderend succes weer. Momenteel zijn er in Noorwegen 236, in Finland 316, in Denemarken 568 en in Zweden 4350 dodelijke slachtoffers. De helft van de besmettingen en sterfgevallen bevinden zich in Stockholm. De dienst intensieve zorgen staat onder druk. Veel doden vielen in bejaardentehuizen door een gebrek aan beschermend materiaal. Logistiek waren ze er onvoldoende voorbereid. En als je denkt dat er bij ons verwarring heerst rond de maatregelen, dan worden die in Zweden nog als een stuk vager ervaren. Van een onbetwistbare en uitgesproken succesaanpak kan je tot nog toe niet spreken, zowel in absolute cijfers als omgerekend in relatieve cijfers.

Reeds begin april was het aantal doden al drie keer hoger dan in Noorwegen. Toch zei staatsepidemioloog Anders Tegnell in het begin van de crisis dat Noorwegen evenzeer het proefkonijn was. Hoe dan ook is het nog steeds te vroeg om tot sluitende conclusies te komen. De pandemie is nog in volle gang. Het is afwachten op de tweede golf in de herfst, en de derde golf, ... Daarom is het nogal voorbarig als sommigen dit zo stellig als goed beleid bestempelen. Zelfs de Zweden kunnen niet ontkennen dat het dodentol in de hun omringende landen vele malen lager is.

Het verhaal dat de Somaliërs zwaarder getroffen zijn, is ook een stuk complexer. Dokter Jihan Mohamed gaf bij SVT, de Zweedse televisie, aan dat er heel weinig info in het Somalisch was toen het virus naar Zweden verspreidde en dat culturele factoren meespelen. Zelfs Tegnell waarschuwde om uit de cijfers niet zulke voorbarige conclusies te trekken als woonsituatie. Mensen met een donkere huid bouwen bovendien in het Noorden ook gemakkelijker een vitamine D-tekort op . Velen zijn taxichauffeur van beroep waardoor ze lange tijd in een kleine ruimte en een groter kans lopen op besmetting. 

Wat met die groepsimmuniteit? In tegenstelling tot wat velen denken en bepaalde media berichten, gaat Zweden niet voor de strategie van kudde-immuniteit (herd immunity). Tegnell huivert van die term, noemt het een interessant concept, maar een twijfelachtige methode. Hij zegt letterlijk dat de belangrijkste tactiek een langzame verspreiding van infectie hebben is zodat de gezondheidszorg een redelijke hoeveelheid werk krijgt. Klinkt dat niet bekend in de oren?

Het is dan bijvoorbeeld een curieus gegeven dat Bonneux in een stuk in De Standaard komt aanzetten met een veronderstelde 17 of 30% immuniteit. Waar haalt hij dat? Het enige onderzoek naar antilichamen in Zweden was in april en leverde 7,3% op in Stockholm. In Skåne en Västra Götaland was het respectievelijk 4,2 en 3,7%. Voor alle andere steden en regio’s lag dat nóg lager. Anders Tegnell vermoedt dat ze momenteel op 20% zitten in Stockholm, maar dat is slechts een gissing en geldt al zeker niet voor het overgrote deel van de rest van het land. Het verschil met België is ook op dat vlak niet zo groot. Midden april had reeds 6% van de Belgen antistoffen. Dat was blijkbaar op twee weken verdubbeld. Is de Zweedse aanpak dan zoveel succesvoller en beter?

Het meest beangstigende is dat die immuniteit misschien niet eens blijvend is. We moeten er nog even op wijzen dat tot nog toe voor geen enkel coronavirus blijvende immuniteit is vastgesteld. Immuniteit tegen HCoV (human coronaviruses) ebt weg, waardoor je het jaar daarop terug een verkoudheid kan krijgen. De meeste gewone verkoudheden worden namelijk door coronavirussen veroorzaakt. Ervan uitgaan dat SARS-CoV-2 anders zou zijn, is een gevaarlijke assumptie die niet hard te maken valt. We kunnen enkel hopen dat het zo is, maar we weten het pas zeker over een jaar of twee.

Onderzoek wees uit dat ernstig zieke covid-patiënten meer antilichamen hebben dan mensen die milde symptomen vertoonden. Wat dan met mensen die een asymptomatisch verloop doormaakten? Dat is het griezelige van de zaak. Misschien bouw je wel geen of te weinig immuniteit op zodat je mogelijks over een half jaar de ziekte opnieuw kan oplopen, met eventueel extra longschade als gevolg. Op 27 mei verstuurde het Instituut voor Tropische Geneeskunde van Anwerpen een persbericht waarin dit ze ook dit aanstippen. Er valt dus misschien niet eens zo veel te juichen bij het feit dat ooit 20 of 60% van de bevolking antilichamen heeft. Dan is de Zweedse strategie gewoon gevaarlijker, omdat je dan meer mensen nodeloos blootstelt aan het gevaar te sterven of longschade op te lopen.

En laat ons toch ook maar het economische aspect bekijken. Sommigen spreken van zogezegde immense economische schade in landen met een strikte lockdown. De kuur is kwalijker dan de kwaal, zo beweert men. Er is echter weinig tot niets dat er op wijst dat Zweden daar lijkt aan te ontsnappen. Feit is dat zelfs hun eigen nationale bank niet akkoord gaat met dit idee. Zweden vaart er niet wel bij.

Zweden is zoals eender welk ander land in de wereld geen financieel-economisch eiland. Zweden opereert niet in een vacuüm. Ook niet in coronatijden. Zweden is een kleine en open economie. Als het zich anders gedraagt, terwijl de rest van de wereld voorzorgsmaatregelen neemt, waar ga je dan naar toe met je producten? Als de productlijnen in andere landen zijn stilgelegd, hoe raak je dan aan je afgewerkte producten?

Zweden heeft dan wel zijn grenzen niet gesloten, maar Noorwegen en Denemarken deden dat wel. De grens met Noorwegen is 1630 km lang. Aangezien de prijzen in Noorwegen dubbel zo hoog zijn, bevinden er zich enkele meters over de grens nogal wat grote supermarkten. Veel Noren shoppen dus in Zweden. Als je momenteel vanuit Zweden terugreist naar Noorwegen, moet je eerst 14 dagen in quarantaine. Als men kan aantonen dat de quarantaine je eigen fout was, beschouwt men die dagen als verlof. Mensen die van thuis uit kunnen werken, lossen dit handig op, maar mensen in de bouw, personeel van supermarkten, verpleegsters en buschauffeurs kunnen dat niet riskeren.

En er is meer: mensen in een land met een wettelijk opgelegde lockdown zullen vaker op die zelfde overheid kunnen vertrouwen voor ondersteuning. Bij een vrijwillige lockdown is de onzekerheid groter, ook financieel, dus gaan Zweden nóg meer in spaarmodus dan elders. Wat dan een negatief gevolg heeft op hun consumptiegedrag en hun economie. Dat bevestigen mijn kennissen in Zweden eveneens.

Even resumeren: dodental hoger, economie plat. De gedachte dat de architecten van de Zweedse aanpak na zes weken gelijk kregen op alle vlakken, is momenteel manifest onjuist. Tot nog toe is er geen enkele reden om te denken dat ze het beter deden dan ons. Hun strategie werkt daar beter dan ons, maar dan nog zou een striktere lockdown beter zijn dan geen.

Ook in Zweden zijn er mensen die om een strengere aanpak vragen. Virusimmunologe Cecilia Soderberg-Nauclér van het Karolinska Institute, met dertig jaar ervaring in het bestuderen van immuunsystemen, en Prof. Carl-Henrik Heldin, bestuurslid van de Nobel Foundation, startten twee maanden geleden een petitie op om de maatregelen te verscherpen en riepen op om de staatsepidemioloog Tegnell te ontslaan. Een ex-staatsminister suggereerde dan weer dat men hem beter een muilkorf zou ombinden.

Toegegeven, dat vind ik dan persoonlijk ook weer te hard en bijzonder onsympathiek. Ik zou niet al te snel iemand willen muilkorven. Maar het is duidelijk dat er tegen de herfst ook daar te weinig immuniteit zal opgebouwd zijn om een zware tweede golf te vermijden.

Afgewerkt donderdag 28 mei 2020, gepubliceerd maandag 8 juni 2020